۹۹ سال پس از این رخداد تاریخی که سرنوشت ایران را تغییر داد هنوز ابهامات جدی در میان مورخان ایرانی درباره منشا این کودتا، مایه بحث و جدل است. آیا کودتای سوم اسفند محصول دخالت بریتانیا در ایران بود؟ آیا این کودتا صرفا با اطلاع نمایندگان بریتانیا در ایران انجام شد؟ آیا به راستی دولت بریتانیا از اقدامات نمایندگانش در تهران در زمینه سازی این کودتا بی اطلاع بود؟
این مجموعه در صدد پاسخ دادن به این ابهامات نیست با این همه تلاش می کند روزنه ای به دنیای خاکستری تاریخ معاصر ایران باشد که نادانسته های بحث برانگیز آن فراتر از نکات به اثبات رسیده و مسجل است.
BBC فارسی در نخستین ساعات بامداد سوم اسفند ۱۲۹۹، قزاق‌های مستقر در قزوین به رهبری رضا خان به دروازه تهران رسیدند. احمد شاه ساعاتی پیش از آن تعداد واقعی قزاقان را دریافته و دست به دامان بریتانیایی‌ها شده بود که شاید قزاق‌ها به تهران نرسیده، بارگردند
کودتای افسر گمنام و برآمدن قزاق نوگرا
سال‌های ۱۲۹۹ تا ۱۳۰۵ از جالب توجه‌ترین و پر اهمیت‌ترین فصل‌های تاریخ قرن بیستم ایران است.این دوران با کودتایی باورنکردنی در نهایت شتابزدگی با تمهید افسری بریتانیایی آغاز شد که از کشور و مردم ما تقریبا هیچ اطلاعی نداشت.
نظامیان بریتانیا کمتر چنین خودسر دست به سیاست یازیده بودند تا چه رسد که بدون دستور صریح دولت متبوع خود کودتا راه بیندازند. از این طرفه‌تر نقش وزیر مختار بریتانیا در این کودتا است، این شخص از همان لحظه ورود به تهران به ابتکار خویش به کارهایی کاملا برخلاف توصیه‌های وزارت خارجه انگلیس پرداخت تا آنجا که سرانجام اعتماد وزیر خارجه بریتانیا را به کل از دست داد.
*این مقاله نوشته سیروس غنی، حقوقدان و مورخ ایرانی است. او در سال ۱۳۹۴ در آمریکا درگذشت. مشهورترین اثر آقای غنی کتابی درباره انقراض سلسله قاجار و آغاز دوران پهلوی است که به زبان انگلیسی و به نام Iran and Rise of Reza Shah, From Qajar Collops to Pahlavi Rul بر اساس اسناد وزارت امور خارجه بریتانیا منتشر کرده است. این کتاب در ایران به نام “ایران؛ برآمدن رضا خان و برافتادن قاجار ها و نقش انگلیسی ها” با ترجمه حسن کامشاد منتشر شده است. این نوشتار ترجمه مقدمه انگلیسی این کتاب است که توسط آقای غنی در اختیار ما قرار گرفته بود.
برادرزاده احمدشاه: عمویم دو بار رضا خان را از مرگ نجات داده بود
کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ اقدامی از سوی انگلیسی‌ها برای جلوگیری از ورود کمونیسم و برقراری یک رژیم قوی و دیکتاتور در ایران بود.
ژنرال آیرونساید مدتی رضا خان را زیر نظر داشت و در نهایت برای انجام کودتا او را انتخاب کردند.
به شکلی که پدرم برای من می‌گفت، احمد شاه به رضا خان علاقه داشت و او را مردی با شخصیت می‌دانست و می‌گفت در میان کسانی که ممکن است بیایند و در ایران حکومت کنند، رضاخان از همه بهتر است.
* این مقاله نوشته سلطانعلی میرزا قاجار مورخ و برادرزاده احمد شاه و رئیس وقت ایل قاجار است که در سال ۱۳۹۰ در پاریس درگذشت.
کودتای سوم اسفند؛ عوامل ایرانی، خیالات انگلیسی
“امیر موثق هم در قزوین بود و اسما رئیس قوا. با او یک شب صحبت کردیم که مجری خیال ما بشود و قوا را او به تهران بیاورد. رسما گفت من دل این کار را ندارم، دور مرا قلم بگیرید… لهذا از کاظم و مسعود پرسیدم در میان صاحب منصبان آنجا کی قابلیت دارد قزاق‌ها را به تهران بیاورد. گفتند رضا خان…”.
گوینده این چند جمله، سید ضیا الدین طباطبائی، شاید فکرش را هم نمی‌کرد که اجرای آنچه “خیال ما” می‌نامیدش، یعنی کودتای نظامی و برنشاندن دولتی “مقتدر” به آن آسانی باشد که بود.
صد روز صدارتی که تاریخ ایران را دگرگون کرد
سید ضیاالدین طباطبائی در سال ۱۳۴۶ در خانه خود که الان زندان اوین است به یک روزنامه نگار جوان ایرانی گفت “می‌گویند من انگلوفیل هستم، درست است تکذیب هم ندارد اما من انگلوالاغ نیستم، از کسی اطاعت ندارم، انگلیسی‌ها را از همسایه شمالی برای ایران بهتر می‌دانم. اما فیل هستم”.
کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ را چنان که از اسناد بر می‌آید تنها دو تن به سرانجام رساندند. یکی تدارکش را دید و مقدماتش را فراهم آورد که سید ضیاالدین طباطبائی بود و دیگری رضاخان میرپنج یا شصت تیر بود که بدون حضور او این ماجرا شکل نمی‌گرفت.
کودتای سوم اسفند به روایت جانشینان سلسله پهلوی
مرکز اسناد انقلاب اسلامی به عنوان مؤسسه پژوهشی تاریخ انقلاب اسلامی ایران و به منظور جمع‌آوری اسناد و مدارک مربوط به آیت الله روح‌الله خمینی جهت انجام تحقیقات مستند تاریخی و سندیت تدوین و نگارش تاریخ انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۶۰ فعالیت خود را آغاز کرد.
این مرکز در سال ۱۳۵۹ با پیشنهاد آیت الله خمینی به سید حمید روحانی تأسیس شد و با پیام مورخ ۲۰ دی ۱۳۶۷ به او نیز با دستوری دیگر به مهدی کروبی تحکیم یافت.
در سال ۱۳۷۴ با پیشنهاد هیات امنای مرکز، روح‌الله حسینیان به عنوان رئیس مرکز اسناد انقلاب اسلامی بعد از حمید روحانی از سوی رهبری منصوب شد.
کودتای سوم اسفند به روایت تصویر
کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ یک کودتای نظامی بود که توسط سیدضیاالدین طباطبائی و رضا خان میرپنج با اجرا شد که زمینه را برای تشکیل سلسله پهلوی فراهم آورد.
در نتیجه مذاکرات و هماهنگی‌های به عمل آمده بین سیدضیاالدین طباطبایی و رضاخان، در روز سوم اسفند، قوای قزاق وارد تهران شده و ادارات دولتی و مراکز نظامی را اشغال کردند. نزدیک به صد تن از فعالان سیاسی و رجل سرشناس بازداشت و زندانی شدند.
بسیاری بر این باورند که کودتای سوم اسفند، اقدام دولت بریتانیا برای کنترل اوضاع ایران و جلوگیری از نفوذ و حمله احتمالی بُلشویکها بوده‌است.